Thị trường gốm sứ hiện nay vô cùng đa dạng với vô vàn sản phẩm từ nhiều nguồn gốc khác nhau. Trong đó, gốm sứ Bát Tràng – một thương hiệu mang đậm dấu ấn văn hóa Việt – và gốm sứ Trung Quốc là hai dòng sản phẩm phổ biến nhưng cũng dễ gây nhầm lẫn nhất cho người tiêu dùng. Việc nắm rõ cách phân biệt gốm sứ Bát Tràng và gốm sứ Trung Quốc không chỉ giúp bạn chọn được sản phẩm chất lượng, xứng đáng với giá trị mà còn góp phần ủng hộ hàng Việt và gìn giữ tinh hoa làng nghề truyền thống. Bài viết này sẽ cung cấp những kiến thức và mẹo chi tiết để bạn tự tin hơn khi lựa chọn.
Mục lục
I. Đặc trưng của Gốm sứ Bát Tràng
Để phân biệt, trước hết chúng ta cần hiểu rõ những giá trị và đặc điểm độc đáo làm nên tên tuổi của gốm sứ Bát Tràng.
Nguồn gốc và lịch sử lâu đời của làng gốm Bát Tràng
Làng cổ Bát Tràng, nằm ven sông Hồng, thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội, có lịch sử hình thành và phát triển hơn 700 năm. Trải qua bao thăng trầm, những người thợ Bát Tràng vẫn luôn gìn giữ và phát huy những kỹ thuật làm gốm tinh xảo, tạo ra những sản phẩm không chỉ đẹp về hình thức mà còn mang đậm giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc.
Đặc điểm nổi bật chỉ có ở gốm sứ Bát Tràng
- Chất Đất (Xương Gốm):
Nguyên liệu: Gốm sứ Bát Tràng được tạo nên từ nguồn đất sét trắng (cao lanh) đặc trưng của vùng, qua quá trình tinh luyện kỹ càng.
Đặc điểm xương gốm: Sản phẩm Bát Tràng thường có phần xương gốm dày dặn, chắc chắn. Khi cầm trên tay cảm giác nặng và đầm tay. Một mẹo nhỏ là khi bạn gõ nhẹ vào thành sản phẩm, sẽ nghe thấy tiếng vang thanh, trong trẻo và ngân dài, khác biệt với âm thanh đục của nhiều loại gốm sứ khác.
- Lớp Men:
Men truyền thống: Bát Tràng nổi tiếng với các dòng men cổ đặc trưng như men lam, men rạn (một tuyệt kỹ tạo hiệu ứng nứt rạn trên bề mặt men một cách có chủ ý), men nâu (men da lươn), men trắng ngà (còn gọi là men trứng sáo), và men ngọc. Gần đây, các loại men mới như men hỏa biến, men kết tinh cũng được phát triển mạnh mẽ.
Đặc điểm men: Men Bát Tràng có độ bóng, độ sâu và độ trong nhất định. Do phần lớn được làm thủ công, lớp men có thể có những điểm không hoàn toàn đồng đều tuyệt đối, tạo nên nét độc đáo “vô giá” cho từng sản phẩm. Men thường có màu sắc nền nã, tự nhiên, không quá chói gắt.
- Họa Tiết và Hoa Văn:
Kỹ thuật: Vẽ tay thủ công là phương pháp chủ đạo trong trang trí gốm sứ Bát Tràng. Nét vẽ của người thợ thường phóng khoáng, mềm mại, tự nhiên và có “hồn”, thể hiện sự tài hoa và tâm huyết.
Chủ đề: Các họa tiết trang trí trên gốm Bát Tràng rất gần gũi với văn hóa, đời sống tinh thần của người Việt như: hoa sen, tùng – cúc – trúc – mai, cá chép, long – lân – quy – phụng, phong cảnh làng quê, các tích truyện lịch sử, các bài thơ chữ Nôm…
Màu sắc họa tiết: Thường sử dụng các màu men tự nhiên, nhã nhặn, có chiều sâu và độ bền màu cao, không bị phai theo thời gian.
- Kỹ Thuật Chế Tác:
Thủ công là chính: Dù có sự hỗ trợ của máy móc ở một số công đoạn, nhưng các khâu quan trọng như vuốt tay, tiện tay, nặn hình, vẽ men, sửa hàng… chủ yếu vẫn dựa vào bàn tay khéo léo của người thợ.
Độ tinh xảo: Sản phẩm Bát Tràng có thể không đạt đến sự đồng đều tuyệt đối “trăm cái như một” như hàng công nghiệp, nhưng mỗi sản phẩm đều mang dấu ấn riêng, có “cái thần” của sản phẩm thủ công mỹ nghệ.
- Độ Bền và An Toàn:
Gốm sứ Bát Tràng thường được nung ở nhiệt độ cao (khoảng 1200°C đến 1300°C), giúp loại bỏ gần như hoàn toàn các tạp chất, chì và kim loại nặng có hại.
Sản phẩm có độ bền cơ học tốt, khó sứt mẻ, chịu được va đập nhẹ và an toàn cho sức khỏe người sử dụng, đặc biệt là các sản phẩm gia dụng như bát đĩa, ấm chén.
II. Đặc điểm của gốm sứ Trung Quốc
Cần lưu ý rằng gốm sứ Trung Quốc cũng rất đa dạng, có những dòng sản phẩm cao cấp, nghệ thuật với giá trị rất cao. Tuy nhiên, trong khuôn khổ bài viết này, chúng ta tập trung vào việc phân biệt gốm sứ Bát Tràng với các loại gốm sứ Trung Quốc giá rẻ, hàng sản xuất đại trà, hàng chợ hoặc hàng nhái kiểu dáng Bát Tràng.
Đặc điểm thường thấy của gốm sứ Trung Quốc giá rẻ, hàng nhái
- Chất Đất (Xương Gốm):
Nguyên liệu: Thường sử dụng các loại đất có nhiều tạp chất hơn, hoặc đất công nghiệp đã qua xử lý để có màu trắng nhưng kết cấu không bằng.
Đặc điểm xương gốm: Các sản phẩm này thường mỏng hơn, nhẹ hơn đáng kể so với gốm Bát Tràng cùng kích thước. Xương gốm có thể xốp hơn. Khi gõ nhẹ, âm thanh thường đục, không trong và không có độ ngân.
- Lớp Men:
Men công nghiệp: Lớp men thường rất bóng loáng một cách “dại”, thiếu chiều sâu tự nhiên. Màu sắc có thể rất rực rỡ, bắt mắt nhưng không có độ dịu và chiều sâu như men Bát Tràng.
Đôi khi có hiện tượng men chảy không đều, bị nổ hoặc quá hoàn hảo, đồng nhất do sản xuất hàng loạt bằng máy móc.
- Họa Tiết và Hoa Văn:
Kỹ thuật: Chủ yếu sử dụng kỹ thuật in decal, dán đề can hoặc phun màu công nghiệp để tiết kiệm chi phí và tăng năng suất.
Đặc điểm họa tiết: Nét vẽ (nếu là in) thường rất đều tăm tắp, đồng nhất giữa các sản phẩm, thiếu sự mềm mại, uyển chuyển và “cái hồn” của nét vẽ tay. Nếu nhìn kỹ, có thể phát hiện các điểm ảnh mờ, viền của decal hoặc sự lặp lại khuôn mẫu một cách máy móc.
Chủ đề: Thường là các mẫu mã đại trà, các họa tiết rồng phượng kiểu cách công nghiệp, hoa văn lòe loẹt, sặc sỡ, đôi khi không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam.
- Kỹ Thuật Chế Tác:
Sản xuất hàng loạt, công nghiệp: Sản phẩm có độ đồng đều rất cao, các chi tiết giống hệt nhau, thiếu đi dấu ấn thủ công và sự độc bản.
Các chi tiết như quai, vòi ấm có thể được dán một cách cẩu thả, không tinh tế.
- Độ Bền và An Toàn:
Nhiều sản phẩm có thể được nung ở nhiệt độ thấp hơn (dưới 1000°C) để giảm chi phí sản xuất.
Điều này làm tăng nguy cơ tồn dư chì, cadimi và các kim loại nặng khác, không an toàn cho sức khỏe khi đựng thực phẩm, đặc biệt là đồ nóng, chua.
Sản phẩm thường dễ bị sứt mẻ, trầy xước hơn, độ bền không cao.
III. 8 Cách Phân Biệt Gốm Sứ Bát Tràng và Gốm Sứ Trung Quốc
Dưới đây là những mẹo cụ thể giúp bạn đưa ra nhận định chính xác hơn:
- Quan Sát Độ Dày và Trọng Lượng (Cầm Nắm Sản Phẩm):
Bát Tràng: Cầm chắc tay, nặng hơn, thành gốm dày dặn.
Trung Quốc (nhái): Nhẹ hơn, thành gốm mỏng hơn.
- Kiểm Tra Âm Thanh (Gõ Nhẹ Vào Sản Phẩm):
Bát Tràng: Tiếng kêu “coong coong” trong và ngân dài.
Trung Quốc (nhái): Tiếng kêu “cụp cụp” đục và ngắn.
- Soi Kỹ Lớp Men:
Bát Tràng: Men có chiều sâu, độ bóng tự nhiên, màu sắc trầm ấm hoặc trong trẻo. Men rạn là một đặc trưng độc đáo. Men thường phủ đều nhưng vẫn có thể có những biến đổi tự nhiên do nung thủ công.
Trung Quốc (nhái): Men thường bóng loáng quá mức, màu sắc sặc sỡ thiếu tự nhiên, hoặc men mỏng, dễ thấy các khuyết điểm như lỗ kim, phồng rộp.
- Xem Xét Họa Tiết, Hoa Văn:
Bát Tràng: Nét vẽ tay thủ công mềm mại, uyển chuyển, có sự đậm nhạt tinh tế, không hoàn toàn giống nhau giữa các sản phẩm. Họa tiết mang đậm văn hóa Việt.
Trung Quốc (nhái): Họa tiết thường là in decal, nên rất đều, cứng nhắc, màu sắc phẳng, không có chiều sâu. Có thể tìm thấy mép decal, các điểm ảnh nếu soi kỹ.
- Kiểm Tra Phần Đáy Sản Phẩm (Cốt Gốm):
Bát Tràng: Đáy sản phẩm thường để mộc (không tráng men) hoặc chỉ phủ một lớp men mỏng, lộ rõ chất đất đặc trưng, có thể thấy dấu tiện hoặc dấu cắt của người thợ. Cốt đất thường mịn, chắc.
Trung Quốc (nhái): Đáy có thể tráng men toàn bộ để che khuyết điểm, hoặc nếu để mộc thì chất đất nhìn xốp, không mịn, màu sắc có thể trắng tinh hoặc vàng, xám đục do tạp chất.
- Màu Sắc Của Xương Gốm (Nếu Có Thể Thấy):
Bát Tràng: Xương gốm sau khi nung thường có màu trắng ngà, xám nhạt hoặc hơi phớt hồng tự nhiên.
Trung Quốc (nhái): Xương gốm có thể trắng tinh do sử dụng đất công nghiệp đã qua tẩy trắng hoặc có màu vàng, xám đục thiếu tự nhiên.
- Giá Cả:
Bát Tràng (chính gốc): Do sản xuất thủ công, nguyên liệu chất lượng và quy trình phức tạp, giá thành thường cao hơn.
Trung Quốc (nhái): Giá thường rẻ hơn nhiều do sản xuất công nghiệp, nguyên liệu rẻ tiền. Tuy nhiên, đây chỉ là yếu tố tham khảo, vì nhiều người bán có thể nâng giá hàng Trung Quốc để giả làm hàng Bát Tràng.
- Địa Điểm Mua Hàng:
Ưu tiên mua tại các cửa hàng uy tín, showroom chính hãng của các lò gốm Bát Tràng, hoặc tốt nhất là mua trực tiếp tại làng nghề Bát Tràng sau khi đã tham quan và tìm hiểu.
Hết sức cẩn trọng khi mua ở các chợ, sạp hàng không rõ nguồn gốc, hoặc các trang bán hàng online không có thông tin rõ ràng.
Cách phân biệt gốm sứ Bát Tràng và gốm sứ Trung Quốc đòi hỏi sự quan sát tỉ mỉ và một chút kiến thức cơ bản. Tuy nhiên, khi đã nắm được những đặc điểm then chốt về chất đất, nước men, họa tiết và kỹ thuật chế tác, bạn hoàn toàn có thể tự tin lựa chọn cho mình những sản phẩm gốm sứ Bát Tràng chính hiệu, chất lượng cao.
