Mỗi khi Tết đến, Xuân về, hình ảnh mâm ngũ quả đầy màu sắc, được bày biện trang trọng trên bàn thờ gia tiên đã trở thành một biểu tượng không thể thiếu trong tâm thức của mỗi người con đất Việt. Tuy nhiên, việc lựa chọn những loại quả nào, ý nghĩa của chúng ra sao và tại sao lại có sự khác biệt giữa các vùng miền là điều không phải ai cũng tường tận. Bài viết này sẽ là một cẩm nang chi tiết, giúp bạn hiểu sâu hơn về ý nghĩa của mâm ngũ quả và các loại trái cây thờ cúng phổ biến trong văn hóa người Việt.
I. Ý nghĩa của mâm ngũ quả theo quan niệm dân gian
Mâm ngũ quả là một mâm trái cây gồm khoảng năm loại quả khác nhau, được dâng lên bàn thờ tổ tiên và các vị thần linh trong những dịp lễ Tết quan trọng. Nguồn gốc và ý nghĩa của nó bắt nguồn từ những quan niệm sâu sắc trong văn hóa phương Đông.
- Ý nghĩa số 5 – “Ngũ”: Con số 5 tượng trưng cho nhiều giá trị tốt đẹp. Theo triết học cổ phương Đông, đó là Ngũ hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ) – năm yếu tố cấu thành nên vũ trụ, thể hiện sự cân bằng, hài hòa và sinh sôi. Bên cạnh đó, “ngũ” còn gợi đến Ngũ phúc lâm môn (năm cái phúc vào nhà), bao gồm: Phú (giàu có), Quý (sang trọng), Thọ (sống lâu), Khang (khỏe mạnh) và Ninh (bình an).
- Biểu tượng của lòng thành và ước nguyện: Mâm ngũ quả là nơi hội tụ tinh hoa của đất trời, là những sản vật tươi ngon, đẹp mắt nhất mà con cháu thành kính dâng lên để bày tỏ lòng biết ơn đối với tổ tiên, đồng thời gửi gắm những ước nguyện về một năm mới đủ đầy, may mắn và hạnh phúc.
II. Ý nghĩa các loại quả phổ biến trong thờ cúng của người Việt
Dưới đây là ý nghĩa của những loại trái cây quen thuộc thường được lựa chọn để dâng cúng trên ban thờ.
- Chuối: Như đã nói, đối với người miền Bắc và Trung, nải chuối tượng trưng cho sự sum vầy, quây quần, đầm ấm và là bàn tay che chở, hứng lấy may mắn, phúc lộc.
- Cam: Là loại quả được ưa chuộng ở nhiều vùng miền. “Cam” trong tiếng Hán đồng âm với “kim” (vàng), mang ý nghĩa may mắn, thành công và tài lộc. Vị ngọt của cam cũng tượng trưng cho những điều tốt lành.
- Bưởi: Trái bưởi tròn đầy, vàng óng là biểu trưng cho sự viên mãn, sung túc, trọn vẹn. Gia chủ dâng bưởi với mong ước một năm mới mọi sự hanh thông, gia đình sum vầy.
- Na (Mãng cầu ta): Với nhiều mắt bao quanh, quả na tượng trưng cho sự sinh sôi, con đàn cháu đống. Dâng na còn mang ý nghĩa cầu được ước thấy, mong tổ tiên ban cho phúc lộc dồi dào.
- Dưa hấu: Đặc biệt được ưa chuộng ở miền Nam, quả dưa hấu với lớp vỏ xanh mướt, ruột đỏ tươi thể hiện tấm lòng son sắt của con cháu đối với ông bà. Màu đỏ của ruột dưa còn là biểu tượng của sự may mắn, tài lộc cho năm mới.
- Quả hồng: Với màu cam đỏ bắt mắt và hương vị ngọt ngào, quả hồng thể hiện mong ước mọi việc hanh thông, suôn sẻ, tài lộc của gia chủ.
- Quả lựu: Quả lựu có nhiều hạt bên trong, là biểu tượng của sự sung túc, sum vầy và đặc biệt là ước mong gia đình “con đàn cháu đống”.
- Quả táo: Theo quan niệm phong thủy, quả táo mang ý nghĩa về sự bình yên, hòa hợp và ấm áp trong gia đình. Táo có màu đỏ hoặc xanh đẹp mắt, thường được chọn dâng cúng trong những ngày rằm, lễ Tết. Ngoài ra, tên gọi “táo” còn được liên tưởng đến sự “tỉnh táo”, sáng suốt.
- Lêkima (Quả trứng gà): Là loại quả có màu vàng ươm như đất, tượng trưng cho lộc trời, mang lại may mắn và tài lộc.
- Quả Phật thủ: Vốn thuộc họ cam chanh, quả Phật thủ có hương thơm thanh khiết, được cho là có thể xua đuổi tà ma, mang lại điềm lành. Đặc biệt, hình dáng của quả giống như những ngón tay của Đức Phật đang chắp lại, mang ý nghĩa được che chở, ban cho sự an lạc, thanh nhàn.
- Quả Thanh long: Với hình dáng độc đáo như rồng mây hội tụ và màu đỏ hoặc hồng tươi, thanh long mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, tượng trưng cho sự phát tài, phát lộc.
III. Những nguyên tắc chung khi dâng trái cây thờ cúng
Việc lựa chọn loại quả nào, số lượng bao nhiêu có thể linh hoạt, nhưng cần tuân thủ một số nguyên tắc chung để thể hiện lòng thành kính.
- Ưu tiên sự tươi ngon, vẹn toàn: Luôn chọn những loại quả tươi, không bị dập nát, trầy xước hay có dấu hiệu hư hỏng.
- Số lượng quả trên đĩa: Theo quan niệm của người Việt, số lẻ (1, 3, 5…) tượng trưng cho cõi âm và sự phát triển, sinh sôi. Do đó, khi bày quả lên đĩa, người ta thường chọn số lượng lẻ.
- Vệ sinh sạch sẽ: Trước khi đặt lên ban thờ, tất cả các loại quả cần được rửa sạch sẽ và lau khô.
- Lòng thành là cốt lõi: Ngày nay, nhiều người quan tâm đến việc dâng cúng theo quan điểm phong thủy để phát tài phát lộc. Tuy nhiên, đây chỉ nên được xem là yếu tố phụ trợ. Điều quan trọng nhất mà các bậc tiền nhân luôn nhắc nhở là tấm lòng thành kính. Việc dâng lên ban thờ hoa tươi, quả tốt xuất phát từ sự biết ơn và tấm lòng chân thành mới là cốt lõi của việc thờ cúng.
Mâm ngũ quả là một trong những nét đẹp văn hóa tinh túy và giàu ý nghĩa nhất của người Việt mỗi dịp lễ Tết. Dù được bày biện theo phong cách truyền thống của miền Bắc, thực tế của miền Trung hay theo ước nguyện của người miền Nam, mỗi mâm quả đều là sự kết tinh của lòng hiếu thảo, biết ơn và những mong cầu tốt đẹp cho một năm mới bình an, hạnh phúc và đủ đầy. Hiểu được ý nghĩa của từng loại quả sẽ giúp bạn chuẩn bị một mâm cúng trọn vẹn và ý nghĩa hơn, thể hiện tấm lòng thành kính dâng lên tổ tiên.
