I. Phân biệt các khái niệm: vái, xá và lạy

Tuy thường được gộp chung, vái, xá và lạy là ba hành động có sự khác biệt rõ rệt về hình thức, mức độ tôn kính và đối tượng hướng đến. Cùng tìm hiểu thế nào là vái lạy đúng cách

1. Thế nào là “lạy”?

• Hành động: “Lạy” là nghi thức thể hiện lòng tôn kính ở mức độ cao nhất, đòi hỏi sự phối hợp của toàn bộ cơ thể trong tư thế phủ phục. Người lạy sẽ chắp hai tay, đưa cao quá trán rồi từ từ hạ xuống ngang ngực, sau đó quỳ gối, chống hai lòng bàn tay xuống đất và cúi rạp người đến khi trán chạm đất.
• Ý nghĩa: Đây là hành động bày tỏ lòng tôn kính, sự chân thành bằng tất cả tâm hồn và thể xác đối với các đấng bề trên hoặc người quá cố được tôn thờ. Nó thể hiện sự quy phục, lòng biết ơn sâu sắc và sự sám hối chân thành.
• Đối tượng: “Lạy” chỉ dành cho những đối tượng được tôn kính ở bậc cao nhất như Chư Phật, Bồ Tát, Thánh Thần, và trong các nghi lễ trang trọng nhất là Vua chúa và Cha Mẹ.

Lưu ý: Có nhiều thế lạy khác nhau, ví dụ như thế lạy của đàn ông và đàn bà có sự khác biệt để phù hợp với trang phục và thể hiện tính âm-dương. Tuy nhiên, ngày nay các thế lạy phức tạp này không còn phổ biến, chủ yếu được các vị cao niên thực hiện trong các đại lễ.

2. Thế nào là “vái” và “xá”?

Về cơ bản, “vái” và “xá” là hai cách gọi khác nhau của cùng một nghi thức, trong đó “vái” là từ thường dùng ở miền Bắc và “xá” phổ biến hơn ở miền Nam.

• Hành động: “Vái” hoặc “xá” là động tác chắp hai tay lại trước ngực, sau đó đưa lên ngang đầu, đồng thời cúi đầu và khom người xuống. Mức độ cúi người có thể là “xá cạn” (cúi khoảng 15 độ) hoặc “xá sâu” (cúi khoảng 45 độ). Sau khi khấn, người ta thường vái như một lời chào thành kính.
• Ý nghĩa: Đây là cử chỉ thể hiện sự kính trọng, lời chào, sự tưởng nhớ hoặc lời thỉnh cầu. Mức độ tôn kính của “vái/xá” thấp hơn “lạy”. Nó có thể được dùng độc lập hoặc kết hợp sau khi lạy (lạy xong thì xá cạn). Trong trường hợp không tiện thực hiện thế lạy (ví dụ chủ lễ đứng trước bàn thờ), người ta có thể “xá sâu” để thay thế.
• Đối tượng: “Vái/xá” được dùng cho một phạm vi đối tượng rộng hơn, bao gồm Tổ tiên, ông bà, người đã khuất, các vị Thần linh (Thổ Công, Thần Tài, Thành hoàng…).

II. Số lần vái lạy có gì khác biệt

Trong cuốn “101 câu hỏi về nghi lễ thờ cúng tổ tiên”, Đại đức Thích Minh Nghiêm chia sẻ rằng, trong văn hóa tín ngưỡng của người Việt, số lần vái lạy đúng cách đều mang một ý nghĩa rất đặc biệt và đây là một phong tục riêng có. Việc hiểu rõ ý nghĩa này giúp chúng ta thực hành nghi lễ một cách trọn vẹn hơn.

1. Hai lạy và hai vái: tượng trưng cho cõi dương và sự sống

• Ý nghĩa: Số 2 tượng trưng cho Âm và Dương, cho nhị khí hòa hợp trên dương thế, tức là sự sống.
• Áp dụng:

2 lạy: Dùng cho người còn sống trong các nghi lễ trang trọng, ví dụ như cô dâu chú rể lạy cha mẹ hai bên.

2 vái: Dùng khi đi dự đám tang, vái người đã khuất khi linh cữu còn ở nhà, chưa được chôn cất. Theo quan niệm dân gian, lúc này người đã khuất vẫn được coi như còn tại thế, nên chỉ vái 2 vái. Sau khi lạy xong, người ta cũng thường vái 2 vái mang ý nghĩa “vái tạm biệt”.

2. Ba lạy và ba vái: hướng về tam bảo

• Ý nghĩa: Số 3 tượng trưng cho Tam Bảo trong Phật giáo: Phật – Pháp – Tăng.
• Áp dụng:

3 lạy: Là số lạy phổ biến nhất khi đi lễ chùa, lạy trước ban thờ Phật để thể hiện sự quy y Tam Bảo. Tuy nhiên, tùy vào quy định của từng chùa hoặc pháp môn tu tập, số lạy có thể là 4 hoặc 5.

3 vái: Dùng trong trường hợp không tiện thực hiện thế lạy (ví dụ mặc âu phục khó quỳ), người ta có thể đứng nghiêm và vái 3 vái trước ban thờ Phật.

3. Bốn lạy và bốn vái: tỏ lòng thành với tổ tiên, thần thánh

• Ý nghĩa: Số 4 mang nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc, bao trùm cả cõi âm lẫn cõi dương:

Tứ thân phụ mẫu: Hai thân phụ mẫu bên nội và hai thân phụ mẫu bên ngoại.

Tứ phương: Đông – Tây – Nam – Bắc.

Tứ tượng: Thái Dương – Thái Âm – Thiếu Dương – Thiếu Âm.

• Áp dụng:

4 lạy: Là số lạy dùng để cúng người đã khuất như ông bà, cha mẹ (sau khi đã được chôn cất), và các vị Thánh Thần.

4 vái: Dùng để thay thế cho 4 lạy trong trường hợp không tiện thực hiện thế lạy.

4. Năm lạy và năm vái: nghi thức dành cho bậc đế vương

• Ý nghĩa: Số 5 tượng trưng cho Ngũ hành: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ. Vua được xem là trung tâm (“trung ương mậu kỷ thổ”), là người cai quản Ngũ hành. 5 lạy cũng có thể tượng trưng cho 4 phương và trung tâm (nơi vua ngự).
• Áp dụng:

5 lạy: Đây là nghi thức chỉ dành riêng cho Vua chúa thời xưa.

Ngày nay, trong các đại lễ như Giỗ Tổ Hùng Vương, vì quá đông người tham dự nên nghi thức có thể được giản lược còn 3 lạy hoặc 4 vái để tiết kiệm thời gian.

III. Sự giản lược trong nghi lễ hiện đại

Ngày nay, để thuận tiện hơn, các nghi thức trong lễ vái đã được tinh gọn và có nhiều thói quen phổ biến. Một trong những cách thực hành thường thấy là:

• Trước khi khấn: Vái 3 vái ngắn.
• Sau khi khấn xong: Vái 4 vái dài và kết thúc bằng 3 vái ngắn.
• Giản tiện hơn nữa: Chỉ vái 3 vái trước và 3 vái sau khi khấn.

Dù những thói quen này đã trở nên phổ biến, việc hiểu rõ nguồn gốc và ý nghĩa ban đầu của từng nghi thức vẫn là điều cần thiết để thể hiện sự trân trọng đối với văn hóa truyền thống.

Phân biệt vái lạy đúng cách như hiểu được ý nghĩa đằng sau số lần thực hiện là cách để chúng ta thể hiện lòng thành kính một cách sâu sắc và đúng đắn nhất. Dù nghi lễ ngày nay có thể được giản lược, nhưng giá trị cốt lõi không nằm ở hình thức phức tạp mà ở “tấm lòng thành”. Khi mỗi cử chỉ cúi đầu được thực hiện với sự hiểu biết và một trái tim chân thành, đó chính là lúc chúng ta kết nối mạnh mẽ nhất với cội nguồn tổ tiên và các giá trị tâm linh cao đẹp.

Chia sẻ0

I. Ý Nghĩa của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

1. Đạo lý “uống nước nhớ nguồn” và lòng hiếu thảo

Đây là nền tảng triết lý của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Người Việt quan niệm rằng, con người có tổ có tông, như cây có cội, như sông có nguồn. Thờ cúng là cách con cháu thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với ông bà, cha mẹ – những người đã cho ta hình hài, sự sống và nuôi dưỡng ta khôn lớn. Lòng hiếu thảo không chỉ thể hiện khi cha mẹ còn sống mà còn tiếp nối ngay cả khi họ đã khuất núi.

2. Niềm tin về sự kết nối giữa hai cõi âm – dương

Người Việt tin rằng tuy đã qua đời nhưng linh hồn của tổ tiên vẫn tồn tại ở một cõi khác, vẫn luôn dõi theo, che chở và phù hộ cho con cháu trong cuộc sống. Ban thờ gia tiên chính là cánh cổng tâm linh, là chiếc cầu nối thiêng liêng giữa hai cõi âm – dương. Thông qua nén hương, chén nước, mâm cơm cúng, con cháu có thể gửi gắm lòng thành, những lời cầu nguyện và nhận lại sự an ủi, chở che từ cõi trên.

3. Sợi dây gắn kết gia đình và dòng tộc

Thờ cúng tổ tiên không chỉ là việc của cá nhân mà còn là nghi lễ chung của cả gia đình, dòng họ. Những ngày giỗ, ngày Tết là dịp để con cháu dù ở xa cũng trở về sum họp, cùng nhau chuẩn bị lễ vật, ôn lại kỷ niệm về người đã khuất. Chính những nghi lễ này đã tạo nên một sợi dây vô hình, gắn kết các thế hệ, củng cố tình cảm gia đình và duy trì gia phả, lịch sử của dòng tộc.

II. Đồ thờ cúng cơ bản của bàn thờ gia tiên

Bàn thờ là không gian linh thiêng nhất trong nhà, mỗi vật phẩm được bài trí trên đó đều mang một ý nghĩa riêng.

• Bát hương: Là vật phẩm quan trọng nhất, được xem là trung tâm của bàn thờ, là nơi để con cháu thắp hương giao tiếp với tổ tiên. Thông thường trên bàn thờ sẽ có 1 hoặc 3 bát hương.
• Di ảnh (Ảnh thờ): Là hình ảnh của những người đã khuất được thờ phụng. Việc bài trí di ảnh cũng tuân theo nguyên tắc “Nam tả – Nữ hữu” (từ trong bàn thờ nhìn ra, ảnh của ông đặt bên trái, ảnh của bà đặt bên phải).
• Ngai thờ hoặc Ỷ thờ: Dành cho những gia đình thờ cúng nhiều đời, là nơi ngự vị của các bậc cao nhất trong dòng họ.
• Bộ trà cụ và chén nước: Thường có một bộ ấm chén nhỏ để dâng trà và 3 hoặc 5 chén nước sạch, tượng trưng cho sự thanh tịnh.
• Lọ hoa và Mâm bồng: Lọ hoa để cắm hoa tươi, mâm bồng (đĩa đựng trái cây) để dâng ngũ quả.
• Đèn thờ hoặc Nến: Tượng trưng cho ánh sáng dương khí, soi đường dẫn lối cho tổ tiên về với con cháu và mang lại sự ấm cúng cho không gian thờ tự.

III. Những nguyên tắc “bất biến” trong thờ cúng tổ tiên

Việc thờ cúng có thể có những khác biệt nhỏ theo vùng miền, nhưng luôn tuân thủ các nguyên tắc cốt lõi sau:

Nguyên Tắc 1: Sự trang nghiêm và sạch sẽ

Bàn thờ phải luôn được đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà, thường là gian giữa của phòng khách hoặc một phòng thờ riêng. Nơi đây phải luôn được giữ gìn sạch sẽ, gọn gàng, thông thoáng. Việc lau dọn bàn thờ (bao sái) cần được thực hiện thường xuyên, đặc biệt là trước các dịp lễ, Tết, ngày giỗ. Người thực hiện việc lau dọn cũng cần tắm rửa sạch sẽ, mặc quần áo chỉnh tề và thực hiện với thái độ tôn kính.

Nguyên tắc 2: Thứ bậc và trật tự trên bàn thờ

Việc bài trí trên bàn thờ thể hiện sự tôn trọng thứ bậc trong gia đình.

• Các bậc cao hơn (cụ, kỵ) sẽ được thờ ở vị trí cao hơn hoặc trung tâm hơn so với các bậc gần hơn (ông bà, cha mẹ).
• Nguyên tắc “Nam tả – Nữ hữu” (Nam trái – Nữ phải) được áp dụng khi đặt di ảnh. Tính từ vị trí của người đứng cúng nhìn vào bàn thờ, ảnh của người nam (ông) sẽ ở bên phải, ảnh của người nữ (bà) sẽ ở bên trái.

Nguyên Tắc 3: Lòng thành kính 

Đây là nguyên tắc quan trọng nhất trong văn hóa thờ cúng tổ tiên của người Việt. Cổ nhân có câu “Lễ bạc lòng thành”, nghĩa là lễ vật có thể đơn sơ, giản dị nhưng tấm lòng phải chân thành, kính cẩn. Mâm cao cỗ đầy mà tâm không thành kính cũng vô nghĩa. Ngược lại, chỉ cần một nén hương thơm, một chén nước trong, một đĩa hoa quả tươi dâng lên với tất cả sự biết ơn và tưởng nhớ cũng đã trọn vẹn ý nghĩa.

Nguyên Tắc 4: Lễ vật phù hợp

Lễ vật dâng cúng tổ tiên cần được lựa chọn cẩn thận:

• Hoa: Nên chọn các loại hoa tươi có hương thơm dịu nhẹ như hoa cúc, hoa huệ, hoa sen… Tránh dùng hoa giả hoặc các loại hoa có ý nghĩa không phù hợp (hoa dại, hoa có gai nhọn…).
• Trái cây: Dâng mâm ngũ quả với các loại quả tươi ngon, sạch sẽ.
• Nước: Luôn có chén nước sạch, tinh khiết.
• Đồ mặn: Vào những ngày giỗ, Tết, con cháu thường chuẩn bị mâm cơm cúng. Các món ăn thường là những món mà khi xưa người đã khuất yêu thích, hoặc là những món ăn truyền thống của gia đình. Thức ăn cúng phải được nấu riêng, sạch sẽ và dâng lên bằng bát đĩa dành riêng cho việc thờ cúng.

IV. Các dịp lễ cúng quan trọng trong năm

Việc thờ cúng tổ tiên được thực hiện quanh năm, nhưng có những dịp đặc biệt quan trọng:

• Ngày Sóc, Vọng: Là ngày mùng 1 và ngày Rằm (ngày 15) hàng tháng theo Âm lịch. Đây là những ngày con cháu thắp hương, dâng lễ để báo cáo với tổ tiên và cầu mong sự bình an.
• Tết Nguyên Đán: Là dịp lễ lớn nhất trong năm. Các nghi lễ quan trọng bao gồm cúng Tất niên (chiều 30 Tết), cúng Giao thừa, cúng mùng 1, 2, 3 và lễ hóa vàng để tiễn đưa tổ tiên.
• Tết Thanh Minh (tháng 3 Âm lịch): Là dịp để con cháu đi tảo mộ, dọn dẹp, sửa sang phần mộ của tổ tiên.
• Tết Đoan Ngọ (mùng 5 tháng 5 Âm lịch):
• Rằm tháng Bảy – Lễ Vu Lan: Là ngày lễ lớn để báo hiếu cha mẹ, tổ tiên.
• Ngày Giỗ (Ngày mất của người thân): Là ngày kỷ niệm riêng của từng gia đình, là dịp để con cháu tưởng nhớ và thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với người đã khuất.

V. Những điều kiêng kỵ cần tránh trong thờ cúng tổ tiên

• Không đặt bàn thờ ở những vị trí không trang trọng, ô uế như gần nhà vệ sinh, dưới gầm cầu thang, hoặc nơi có luồng gió mạnh, người qua lại thường xuyên.
• Không đặt bàn thờ đối diện trực tiếp với cửa ra vào hoặc gương soi.
• Không dâng cúng hoa quả giả, đồ ăn ôi thiu hoặc những món ăn không sạch sẽ.
• Không để bàn thờ bám bụi bẩn, lộn xộn, vern vern.
• Tránh cãi vã, to tiếng, nói lời tục tĩu trước không gian thờ cúng.
• Không đặt những vật dụng không liên quan, đồ dùng cá nhân lên bàn thờ.

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một di sản văn hóa phi vật thể quý báu, là sợi dây tâm linh kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai của mỗi gia đình Việt. Việc duy trì và thực hành đúng các nguyên tắc thờ cúng không chỉ giúp chúng ta thể hiện trọn vẹn đạo hiếu “Uống nước nhớ nguồn” mà còn là cách để giáo dục con cháu về cội nguồn, về lòng biết ơn và những giá trị gia đình tốt đẹp. Suy cho cùng, việc thờ cúng cốt ở “tâm thành”, khi chúng ta sống hiếu thuận, làm nhiều điều thiện và luôn hướng về tổ tiên với lòng thành kính, chắc chắn sẽ nhận được sự che chở, phù hộ, mang lại cuộc sống bình an và hạnh phúc.

Chia sẻ0